Jak działa prawo własności intelektualnej? Co obejmuje?

W dobie rozwoju technologicznego niezwykle istotną gałęzią prawa stała się własność intelektualna, obejmująca głównie prawo autorskie i własność przemysłową, dotycząca praw na dobrach niematerialnych. Ze względu na rosnące znaczenie praw własności intelektualnej, ważne jest poszerzanie świadomości dotyczącej ich roli, dlatego w dalszej części i kolejnych artykułach postaramy się przybliżyć najważniejsze aspekty.

W zakresie prawa własności intelektualnej wyróżnia się trzy systemy: krajowy, unijny i międzynarodowy. Każdy z systemów posiada własne ustawodawstwo. Podstawowe regulacje prawa własności intelektualnej na terenie Rzeczpospolitej Polski zawarte są głównie w dwóch ustawach:

• Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych;
• Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. prawo własności przemysłowej.

Pojęcie własności przemysłowej obejmuje m. in. wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe. Prawo autorskie natomiast chroni utwory, które są przejawami działalności twórczej człowieka, o indywidualnym charakterze, ustalonymi w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości i przeznaczenia.

Prawo autorskie – pojęcie utworu

Cechami utworu w rozumieniu prawa autorskiego są przede wszystkim oryginalność i indywidualność. Utwór musi być także ustalony, co oznacza, że musi zostać uzewnętrzniony w taki sposób, aby inne osoby mogły się z nim zapoznać. Ustalenie należy odróżniać od pojęcia utrwalenia, które oznacza umieszczenie utworu stanowiącego dobro niematerialne na nośniku materialnym. Ochroną nie są objęte odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne, a jedynie sposób wyrażenia utworu. Ustawa wymienia również, co nie jest przedmiotem prawa autorskiego: akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne oraz proste informacje prasowe.

Istotny jest również podział na utwory pierwotne i zależne. Utwór zależny powstaje w efekcie opracowania cudzego utworu (zwanego utworem pierwotnym). Ustawa, jako przykłady opracowania podaje tłumaczenie, przeróbkę i adaptację. Opracowanie stanowi samodzielny przedmiot ochrony prawa autorskiego. Niemniej jednak, rozporządzanie i korzystanie z opracowania wymaga zgody twórcy utworu pierwotnego.

Twórca i współtwórca

Uogólniając, twórcą jest osoba, która stworzyła dzieło. Polska ustawa przewiduje domniemanie w tym zakresie, wskazując, że prawo autorskie przysługuje twórcy, jeśli ustawa nie stanowi inaczej. Prawo przewiduje także, że utwór może być wynikiem działalności dwóch lub więcej osób, jeżeli działając w porozumieniu, każdy wnosi twórczy wkład w powstałe dzieło (współtwórcy).

Autorskie prawa osobiste i majątkowe

Twórcy dzieła przysługują autorskie prawa osobiste i majątkowe. O ile te pierwsze są ściśle związane z osobą twórcy, drugie mogą zostać przeniesione na inną osobę.

Autorskie prawa osobiste są wyrazem więzi twórcy z utworem. Nie mogą zostać zbyte ani przeniesione na inną osobę. Twórca nie może się ich także zrzec, są ściśle związane z jego osobą. Charakteryzuje je również to, że są one nieograniczone w czasie. Ustawa wskazuje katalog otwarty takich praw (co oznacza, że wymienione prawa nie są wymienione w sposób wyczerpujący), a mianowicie prawo do: autorstwa utworu, oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępnianie go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Autorskie prawa majątkowe, w odróżnieniu od osobistych, mogą zostać przeniesione na inną osobę i są ograniczone w czasie. Co istotne, ustawa może przewidywać, że autorskie prawa majątkowe do utworu będą przysługiwać innej osobie niż twórca. Prawa te mogą zostać przeniesione przez uprawnionego na mocy umowy lub w drodze dziedziczenia na inną osobę. Autorskie prawa majątkowe zapewniają uprawnionemu prawo wyłącznego korzystania z utworu i rozporządzania nim.

Naruszenie i ochrona praw autorskich

Utwór zyskuje ochronę z momentem ustalenia. Prawo nie przewiduje jakichkolwiek formalności, które musi spełnić twórca, aby zapewnić dziełu ochronę. Ochrona autorskich praw osobistych jest nieograniczona w czasie, natomiast prawo przewiduje okres ochrony autorskich praw majątkowych w okresie, co do zasady, 70 lat od dnia śmierci twórcy.

Jeśli z cudzego utworu korzystamy bez zgody uprawnionego podmiotu (udzielonej w drodze licencji bądź umowy o przeniesieniu autorskich praw majątkowych) oraz korzystanie z tego utworu nie mieści się w żadnej formie dozwolonego użytku, wówczas dochodzi do naruszenia prawa wyłącznego. Takie naruszenie może pociągać za sobą odpowiedzialność cywilną lub karną dla sprawcy.

Dozwolony użytek

Prawo przewiduje pewne sytuacje, w których korzystanie z cudzego utworu bez uzyskania zgody uprawnionego podmiotu, nie będzie naruszało praw autorskich. Dozwolony użytek prywatny zapewnia nam oraz osobom pozostającym w związku osobistym (w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa i stosunku towarzyskim), korzystanie z rozpowszechnionego już utworu, ale jedynie w zakresie użytku osobistego. Oznacza to, że w ramach tego działania nie będzie mieściło się na przykład upublicznianie danego utworu. Jako dozwolony użytek publiczny ustawa wymienia m.in. reemisję antenową i kablową, publiczny odbiór nadawanych utworów, użytek w celach naukowych i dydaktycznych, prawo cytatu, parodię.